Polska od kilku lat niestety przoduje w europejskich statystykach dotyczących samobójstw dzieci i młodzieży. Sytuacja trwającej pandemii i jej skutków dodaje do tych danych nowe liczby. Wg. danych Komendy Głównej Policji w roku 2020 ponad setka dzieci i młodzieży odebrała sobie życie. Cóż to znaczy „setka”? Zupełnie inaczej zabrzmi cytat z książki pod tytułem „Szramy. Jak psychosystem niszczy nasze dzieci” Witolda Beresia i Jakuba Schwertnera „W ciągu ostatnich dziesięciu lat w wyniku samobójstw wyparowało małe, kilkutysięczne miasteczko pełne wrażliwych, ciekawych młodych ludzi, którym nikt na czas nie pomógł”. Przerażające, porażające ale też motywujące do podejmowania – czasami prostych działań, które mogą temu zapobiegać.

Niestety, brak danych szczegółowych na temat motywacji samobójstw wśród dzieci i młodzieży kieruje naszą uwagę na motywacje w populacji ogólnej. Z przywołanych już danych Komendy Głównej Policji wynika,  że najczęściej przyczyną samobójstwa (zarówno zamachu jak też  dokonanego) była choroba psychiczna. W dalszej kolejności: nieporozumienia rodzinne, przewlekła choroba, warunki ekonomiczne, zawód miłosny, nagła utrata  źródeł  utrzymania,  śmierć  bliskiej osoby, problemy szkolne, trwałe kalectwo, zachorowanie na AIDS oraz niepożądana ciąża.  

W związku z tak drastycznym zdarzeniem, jakim jest samobójstwo, społeczność  szkolna doświadcza zwykle silnych negatywnych emocji strachu, wstydu, złości. Niezależnie od wcześniejszych relacji osoby dokonującej samobójstwa z resztą  społeczności szkolnej śmierć lub jej realna bliskość zawsze stanowią przeżycie traumatyczne, z którym uczniowie 
 i personel szkoły muszą się uporać. Nie należą do rzadkości obawy,  że inni będą obarczać  klasę  samobójcy i nauczycieli za to, co się  stało. W komentarzach kolegów tego, który odszedł  wyczuwalny jest strach i niedowierzanie, a także poczucie wstydu za jego czyn. Niektórzy doświadczają  poczucia winy,  że nie zauważyli sygnałów mogących  świadczyć  o zamiarze samobójczym. Częste są  pytania: „Co mogliśmy zrobić?”, „Dlaczego tak postąpił?”.  Środowisko, w którym  żył  i uczył  się  samobójca zazwyczaj czuje się  odpowiedzialne za jego śmierć. Wiąże się to także z uczuciami złości na całą sytuację i żalu, że nie można było jej zapobiec. Co zatem robić?

Ludzie mają tendencję do reagowania zgodnie z własnymi przekonaniami, co należy robić w sytuacji zagrożenia. Pierwsze działania opierają  się  na automatyzmach, wyuczonych wzorcach zachowania. Dlatego też  edukacja i trening powinny wyprzedzać  zdarzenia o charakterze kryzysowym – dotyczy to w równym stopniu – uczniów, jak i personel szkoły. Na co warto zwracać szczególną uwagę? Co może świadczyć o planowanym – mniej czy bardziej realistycznym samobójstwa? Mogą to być zachowania, bezpośrednia werbalizacja czy też zapisy w pracach, pamiętnikach czy innych wytworach własnych ucznia.

• Czynienie przygotowań do odejścia, szczególnie nieoczekiwane i nieadekwatne do aktualnej sytuacji  życiowej. Przykładem może być  niewytłumaczalne rozdawanie przedmiotów osobistych, zwierząt, zachowania wskazujące na pożegnanie się  z najbliższymi.
• Wyrażanie chęci odejścia, emocjonalne oddzielenie się od codziennych spraw, na przykład mówienie o sobie i bliskich w czasie przeszłym: „To wszystko jest już bez znaczenia, teraz to już jest nieważne”.
• Okazywanie braku nadziei. Wypowiedzi np.: „To niczego nie zmieni”, „Nie widzę już  sensu…”. Brak nadziei może być okazywany poprzez zaprzestanie działań, które są  konieczne do podtrzymania życia, np. leczenia szpitalnego, terapii psychologicznej, kontaktu z rodziną i przyjaciółmi.
• Okazywanie dużego napięcia emocjonalnego i bólu, w tym fizycznego. Wypowiedzi: „Nie mogę tego znieść”, „To zbyt wiele dla mnie”.
• Zainteresowanie sprawami  śmierci, umierania, sposobami odbierania sobie  życia. Mogą  pojawić  się  bezpośrednie próby zdobycia i gromadzenia leków, noży, broni palnej.
• Działania mające na celu zapobieżeniu odratowaniu. Mogą  to być: zamykanie drzwi, przebywanie w miejscach odludnych, kłamanie na temat aktualnego miejsca pobytu, aranżowanie sytuacji, w których możliwe będzie pozostanie w samotności.
• Dowody na to,  że osoba ma  świadomość  wysokiej „skuteczności” określonego środka, np. leków, narkotyku, itp.  
• Wcześniej podejmowane próby samobójcze czy też uprzednie grożenie samobójstwem, podejmowanie gestów samobójczych, typu zakładanie sznura, wybór miejsca na potencjalną śmierć.
• Stresujące wydarzenia lub znaczące straty w wymiarze osobistym lub szkolnym, np. rozwód rodziców, rozstania z sympatią,  śmierć kogoś biskiego, niezdanie ważnego egzaminu.
• Poważna depresja lub inne zaburzenia psychiczne – warto pamiętać, iż depresja to choroba śmiertelna – nie dla tego, że z jej powodu się umiera, ale w depresji najczęściej podejmuje się próby samobójcze.

Co w sytuacji, kiedy zachowanie ucznia wskazuje właśnie na stan, jaki powyżej przedstawiono? Każdy, kto będzie miał kontakt z dzieckiem lub młodocianym podejrzewanym o skłonności samobójcze, powinien zapamiętać kilka wskazówek, które warto zastosować. Przytaczamy je tu za publikacją, do której odsyłamy wszystkich zainteresowanych pogłębieniem wiedzy z tej tematyki czyli z książeczki Dariusza Piotrowicza pt. „Szkoła w obliczu incydentów krytycznych   oraz sytuacji kryzysowych –   przygotowanie i reagowanie”.

1. Zaufaj swemu podejrzeniu,  że młody człowiek może przejawiać  tendencje samobójcze.
2. Powiedz mu, że obawiasz się o niego i staraj się go wysłuchać.
3. Zadawaj pytania bezpośrednie. Nie obawiaj się  pytać  wprost, czy myśli o samobójstwie, a jeśli tak to czy je zaplanował.
4. Staraj się  nie okazywać,  że to co słyszysz jest dla ciebie szokujące. Unikaj dyskusji o tym, czy samobójstwo jest dobre, czy złe ani nie prowadź  poradnictwa jeżeli nie masz do tego kwalifikacji. Nie przyrzekaj,  że zachowasz zamiary dziecka  w tajemnicy, ponieważ może to okazać się niewykonalne
5. Nie pozostawiaj ucznia samego, jeżeli uważasz,  że zagrożenie samobójstwem ma charakter bezpośredni. Zapewnij dziecko,  że coś się z tym robi,  że jego samobójcze pragnienia nie są lekceważone i że z czasem zagrożenie najprawdopodobniej minie.  
6. Zapewnij sobie pomoc specjalisty od poradnictwa, terapeuty lub innej odpowiedzialnej osoby dorosłej. Wytłumacz dziecku,  że pomoc jest w zasięgu ręki i  że niezbędne jest zwracanie się  o tę  pomoc w sposób bezpośredni, kiedy tylko pragnienie samobójstwa staje się silne.
7. Upewnij się,  że uczeń jest bezpieczny i  że osoby dorosłe odpowiedzialne za nie zostały powiadomione i zajęły się nim.
8. Kiedy wydaje ci się, że młody człowiek uporał się już z ostrą fazą kryzysu, śledź uważnie jego dalsze postępy. Wiele osób popełniło samobójstwo po tym, kiedy już wydawali się  odnowieni i wzmocnieni.

Temat niezwykle ważny trudny i niestety… na czasie. Zachęcamy nauczycieli do sięgnięcia do w/w publikacji i poszerzenia swojej wiedzy w tym zakresie. Tak, aby kryzysowe i traumatyczne przeżycia naszych uczniów nie prowadziły do „ostatecznych rozwiązań” a wychowankowie znaleźli odpowiednią pomoc  i nasze wsparcie.