Czy warto zadawać pytania? Czym jest myślenie pytajne? Czy to przydatne w szkole? Do czego służy takie narzędzie myślowe?

Zacznijmy od początku czyli od Tonego Buzana, twórcy mapy myśli. To jeden z największych światowych autorytetów w dziedzinie usprawniania pracy umysłowej. Jest autorem wielu poradników z zakresu narzędzi skutecznego myślenia i uczenia się a także  konsultantem agend rządowych oraz międzynarodowych korporacji. Nakłady jego książek sięgają milionów i są tłumaczone niemal na wszystkie języki świata.

Jego mapy myśli  są wyrazem myślenia wielokierunkowego, zatem naturalną funkcją naszego umysłu. Jest to również wspaniała technika graficzna, która wyzwala potencjał intelektu. Mapy z powodzeniem można stosować we wszelkich dziedzinach życia, w których szybkość uczenia się i przejrzystość myślenia polepszają osiągnięte wyniki. Ale wróćmy do naszego tematu: czym jest myślenie pytajne i jaki ma związek z uczeniem się?

Myślenie pytajne to wszelkie procesy poznawcze związane z czynnościami dostrzegania, formułowania i reformułowania pytań problemowych, wynikających z zaciekawienia i konstruktywnego niepokoju poznawczego, a wywołanych przez sytuację problemową lub zadanie zawierające trudności o charakterze intelektualnym, emocjonalnym lub praktycznym.

Co to oznacza? Zdolność reformułowania pytań – jest to zdolność polegająca na abstrahowaniu z obiektów pewnych tylko cech, innych niż te, które uwzględnia się w działaniu i myśleniu rutynowym i powtórnego określenia problemu poprzez sformułowanie nowych, oryginalnych w stosunku do pierwotnej definicji, pytań lub dyrektyw postępowania.  Redefiniowanie sytuacji problemowej uchodzi za kluczowy moment twórczego rozwiązania problemów, a umiejętność efektywnego redefiniowania problemów za jedną z ważniejszych zdolności talentu twórczego.

Pytania, które formułują  dzieci, to akty umysłowe „na serio”. Zarówno pytania, jak i odpowiedzi, są przeżywane, mają ogromne znaczenia dla pytającego. Natomiast, kiedy nauczyciel (na ogół) stawia pytania, to nie jest „na serio” – gra, że nie wie.  Konsekwencją tego stanu rzeczy jest zniecierpliwienie. W potocznym kontekście nauczania obserwuje się zaburzenie (by nie powiedzieć zubożenie) tej metody. Bo to niejako  metoda do „przyłapywania na błędach” lub pytanie jako forma  konstruowania sprawdzianów wiadomości pisemnych lub ustnych.  Efektem jest niekorzystne doświadczenie edukacyjne i życiowe: brak swobody zadawania pytań i udzielania odpowiedzi. Zatem kto powinien pytać? Ten, który nie wie czyli uczeń. Jakie mogą być pytania, o co można pytać?

• Definicje (Co to jest? Jak si ę nazywa? Co to znaczy?)
• Czas (Kiedy? Przed czym? Po czym?)
• Miejsce (Gdzie?)
• Przeznaczenie (Do czego służy?)
• Zastosowanie (Jak to działa?)
• Struktura (Z czego się składa?)
• Relacje (Jak to się ma do czegoś innego?)
• Wartości (Jakie to ma znaczenie?)
• Sens (Po co to jest? Dlaczego tak funkcjonuje/ wygląda/ działa?)
• Intencje (Co ktoś zamierza?)
• Emocje i uczucia (Co ktoś czuje i przeżywa?)
• Preferencje (Co ktoś woli? Co wybiera? Co mu bardziej pasuje?)
• Kompetencje (Co ktoś umie?)

Pytania spełniają ważna role – mogą służyć orientacji – w temacie, w sprawie, w sytuacji. Zaspokajają  ciekawość poznawczą tego, który pyta. Mogą też być wykorzystane do diagnozy pewnego stanu rzeczy i oczywiście służyć refleksją nad pewnym stanem rzeczy.

Jednym z narzędzi myślenia pytajnego jest system dziesięciu pytań właśnie. System ten polega na postawieniu dziesięciu pytań, które przywołują do świadomości wszystkie zebrane wiadomości. Zaczynamy od wyobrażenia sobie przedmiotu lub osoby, następnie zadajemy kolejno pytania i możliwie wyczerpująco staramy się odpowiedzieć. Oto lista pytań:

• Pochodzenie lub początek?
• Przyczyna powstania?
• Dzieje?
• Właściwości i cechy?
• Przedmioty związane z nim lub znajdujące si ę wobec niego w pewnym stosunku?
• Użycie, zastosowanie, rola?
• Na co wskazuje?
• Czego dowodzi?
• Rezultaty i wyniki istnienia?
• Kres (cel istnienia) lub przyszłość ?
• Ogólne o nim mniemanie i podstawy tego mniemania.

To tylko jedno z wielu niezwykłych narzędzi, które można (należy?) wykorzystywać w nowoczesnej, otwartej na innowacyjność i postęp,  szkołę.

Podpowiadamy lektury w tym zakresie – książki samego mistrza Buzana oraz polskiego guru w tym zakresie Krzysztofa Szmidta.