Jak często my nauczyciele nie-poloniści zastanawiamy się nad wagą i znaczeniem dbałości o nauczanie języka ojczystego? Jak często poprawiamy niegramatyczne, kolokwialne, slangowe czy nawet prymitywne, sformułowania naszych uczniów, kierując ich uwagę nie tylko na merytorykę wypowiedzi ale na jej poprawność, rzetelność i jakość?
W obecnym postnowoczesnym świecie nastąpiło przewartościowanie znaczeń językowych: pojawiają się znaczenia doraźne, ustalane przez kontekst, niesione przez nowoczesne technologie, w których kalejdoskop obrazów i migających symboli zastępuje tradycyjnie rozumiane komunikowanie się. Jak to napisał profesor Kazimierz Ożóg słowo często jest w pogardzie, nie szanujemy języka nie tylko przez fakt używania wyrazów wulgarnych, kłamliwych, ale przez bylejakość mówienia i pisania, chaos zdań, relatywizm znaczeń, przez arbitralne ustalanie wartości, niechlujstwo w wystąpieniach publicznych. Bardzo niski jest stan świadomości językowej przeciętnego Polaka, który zapytany o wartość języka, przekazałby kilka banalnych informacji o gramatyce, o porozumiewaniu się czy poprawności językowej.
Czy szkoła powinna i w tym obszarze podejmować świadome, planowe i ceowe działania? Pomyślmy: język pełni wiele funkcji.
Po pierwsze to funkcja poznawcza. Dzięki niej uczniowie poznają świat rzeczywisty opisywane przez szkolne przedmioty. Im bogatsza polszczyzna uczniów, tym poznanie to będzie pełniejsze. Język jest podstawowym środkiem, który wyznacza poszczególne dyskursy naukowe, nie tylko funduje operacje epistemologiczne, np. porównywanie rzeczy ze sobą, określanie ich cech, opisywanie relacji, przyporządkowań, funkcji między zjawiskami, tworzenie pojęć, ale umożliwia także tworzenie własnych modeli, teorii, dyskutowanie racji.
Druga funkcja to możliwość uzewnętrznienia swoich uczuć, emocji, przekazania świata swoich przeżyć wewnętrznych – to funkcja ekspresywna, niezwykle ważna do tworzenia właściwych zachowań oraz aksjologicznego systemu naszych uczniów.
Jeśli nadawca w swoim komunikacie zwraca szczególną uwagę na językowe kierowanie odbiorcą przez prośby, tryb rozkazujący, nakazy, zakazy, wówczas język spełnia funkcję impresywną. Obecne czasy nadały tej funkcji ogromną rangę nie tylko w kontaktach potocznych, kiedy kogoś nieustannie prosimy, nakłaniamy, sugerujemy ale przede wszystkim w kontaktach szerszych, wspólnotowych, w dyskursie marketingowym, medialnym czy też w języku polityki. Otwórzymy jakiekolwiek przekaz medialny – program informacyjny, dyskusja telewizyjna, spot reklamowy. Bez znajomości mechanizmów tej funkcji językowej jesteśmy podatni na manipulacje, półprawdy i kłamstwa i zupełnie pozbawieni możliwości tworzenia własnego zdania.
Kolejna ciekawa funkcja języka, o której warto mieć wiedzę, to funkcja estetyczna, uzyskiwana przez odpowiednie zabiegi stylistyczne, np. nieoczywiste zestawienia, „grę słów”, zabawy językowe, memy.
To tylko przegląd podstawowych funkcji języka, nad którymi się nie zastanawiamy. A do tego wszystkiego warto pamiętać, iż współczesny język żyje. Ot, przytoczmy tu choćby efekty corocznie ogłaszanego konkursu na młodzieżowe słowo roku. Kto wie, co znaczy essa, tuzależyzm, aura, sigma? Jakie określenia języka ojczystego się za tym kryją? Jak uwspólniać język naszych uczniów językiem starszych pokoleń lub z tym, co określa się jako „język literacki”. Czy zmiany te są zauważalne przez nauczycieli, czy reagują tam, gdzie odpowiednia reakcja jest niezbędna. A może warto podyskutować czy takie reakcje są w ogóle potrzebne? Jak współczesna kultura medialna, w tym liczne zapożyczenia z języka angielskiego i inne kalki językowe zachwaszczają nasz ojczysty? Czy nauczyciele innych niż język polski, zajęć edukacyjnych mają obowiązek dbać o kulturę języka?
Może warto zacytować zapis z podstawy programowej: za rozwój języka w mowie i piśmie (w tym zasób pojęć, ortografię i estetykę zapisu) odpowiedzialni są wszyscy nauczyciele niezależnie od reprezentowanej specjalności.
Jak to robić? Dbać, aby wszystkie funkcje języka, nie tylko wyżej wymienione, uczeń realizował w praktyce, na swoim poziomie. Każdy nauczyciel dla potrzeb i dobra swojego przedmiotu powinien prowadzić ćwiczenia słownikowe i frazeologiczne, które poszerzają słownik czynny i bierny uczniów w nauczanej dziedzinie; gdy wprowadza nowy wyraz, powinien obowiązkowo zwrócić uwagę na jego pisownię. Przecież przy obliczaniu pola trójkąta też może wystąpić element ortografii tj. wzór poprawnego zapisu słowa; tworzyć słowniczki tematyczne, pojęciowe, wyrazów bliskoznacznych oraz antonimów; uczyć czytania informacyjnego, co pozwala szukać nowych treści, porównywać je, systematyzować wiadomości; wdrażać do sporządzania notatek w konkretnej postaci np. wypisania z tematu danych, wykonania schematu; dbać o estetykę napisów na tablicy, zeszytach, na pisemnych sprawdzianach; pilnować by uczniowie mówili i czytali głośno i wyraziście.
To oczywiście tylko garść oczywistych porad, ale przekaz najważniejszy tkwi w zdaniu: w zakresie posługiwania się językiem ojczystym, każdy nauczyciel ma ogromną rolę i nie może sobie pozwolić na „bylejakość”.
