Proces wychowawczy to skomplikowany i wielowarstwowy proces, relacja pomiędzy nauczycielem a uczniami. Można go opisać jako złożoność czterech nurtów. Pierwszy nurt to wspomaganie rozwoju czyli naturalnych procesów związanych z rozwojem poznawczym, emocjonalnym, dojrzewaniem płciowym itp. Drugi z nurtów wychowawczych to kształtowanie postaw pożądanych w danej społeczności, kulturze, czasach. Trzeci nurt obejmuje zapobieganie różnorodnym zagrożeniom, zaś czwarty  to korygowanie m.in. skutków urazów powstałych w wyniku wcześniejszych dysfunkcyjnych oddziaływań wychowawczych w rodzinie czy też destrukcyjnych wzorów adaptacyjnych.

W celach skutecznego i efektywnego procesu wychowawczego, możemy korzystać z różnorodnych metod i narzędzi wspierających wychowawcę. Znanym od wielu lat w naukach pedagogicznych jest kontrakt wychowawczy. Można go stosować jako swoisty zbiór zasad do układania relacji z grupą – klasą szkolną lub też jako indywidualne narzędzie do uzyskania określonych celów w pracy z pojedynczym uczniem.

Kontrakt wychowawczy nie jest on celem samym w sobie, ale służy do konstruktywnego rozwiązywania problemów wychowawczych przy aktywnym współudziale uczestników procesu wychowania: dziecka, rodzica i nauczyciela – wychowawcy. Dobrze sformułowany kontrakt służy także ochronie lub kształtowaniu określonych wartości takich jak np. odpowiedzialność za siebie, wywiązywanie się ze zobowiązań wobec innych osób, przyjmowanie konsekwencji za własne działania.

Kontrakt nie jest oświadczeniem, ani jednostronnym zobowiązaniem podpisanym pod presją. Nie jest też regulaminem obowiązującym każdego ucznia w danej szkole.

Kontrakt jest dwu- lub trójstronną umową zawartą w wyniku negocjacji wspólnych celów. Jest specyficzny i typowy tylko dla danego ucznia i jego sytuacji oraz kontekstu rodzinnego. Zatem nie ma jednego obowiązującego wzorca, który sprawdziłby się w każdej trudnej sytuacji wychowawczej.

Na początek warto przypomnieć podstawowe zasady dotyczące efektywnych umów:

1. Umowa musi być spisana (lepiej nie ufać swojej pamięci).
2. Umowa musi być dokładnie określona (kto? co? kiedy? jak?)
3. Umowa powinna być pozytywna (umowa musi określać, że wykonanie danego zadania wiążę się z otrzymaniem nagrody. Nie powinniśmy odwoływać się do gróźb. Wystarczy, że utrzymane będą spisane wspólnie ustalenia. Gdy zadanie zostanie wykonane, dana osoba otrzyma nagrodę).
4. Kontrakt musi być sprawiedliwy.
5. Nagroda powinna być natychmiastowa.
6. Umowa musi być realna (nie powinno się umawiać na nagrody , których nikt nie będzie w stanie spełnić. To samo dotyczy przedzielonych zadań, które powinny być adekwatne do wieku i umiejętności poszczególnych członków rodziny).
7. Powinno się zmienić umowę, kiedy zostanie zauważona taka konieczność (jeśli kontrakt nie działa, warto go zmodyfikować, upewniając się przy tym czy każda ze stron zgadza się na wprowadzone zmiany).

Niezależnie do tego, czego dotyczy kontrakt ( jakiego problemu wychowawczego) warto w nim określić następujące elementy: między kim a kim jest  zawierany, do czego zobowiązuje się uczeń, do czego zobowiązuje się nauczyciel oraz rodzice (przy kontrakcie trójstronnym), jak długo obowiązuje kontrakt, jakie konsekwencje poniesie uczeń, jeśli nie dotrzyma warunków kontraktu oraz jakie są przewidziane nagrody w przypadku realizacji postanowień kontraktu. Warto zapisać bardzo konkretnie oczekiwania, tak aby były mierzalne i możliwe do realizacji w określonym terminie oraz przynosiły poprawę funkcjonowania ucznia w konkretnym obszarze. Nie warto wpisywać sformułowań ogólnych, które tak naprawdę niewiele znaczą, typu: będziesz się grzecznie zachowywał…Cóż to znaczy grzecznie?

Nagrody i konsekwencje należy ustalić wspólnie z uczniem, powinny być dla ucznia atrakcyjne. Warto ustalać nagrody jednodniowe i tygodniowe. Konsekwencje powinny być: ustalone wspólnie z dzieckiem zanim dojdzie do trudnego zachowania, zastosowane jak najszybciej po przewinieniu, adekwatne do przewinienia, nie za słabe i nie za silne, stosowane w atmosferze życzliwości, bez dodatkowych kar w postaci gniewu i agresji ze strony dorosłych nieuchronne wykonalne stopniowalne – ich nasilenie ma zależeć od rodzaju czynu i ich częstotliwości. Warto jeszcze pamiętać, że wszelkie przewidziane w kontrakcie konsekwencje muszą być zgodne z prawem, a zatem wynikać ze statutu placówki.

Kontrakt nie jest magicznym narzędziem przemiany dziecka czy całej klasy. Jest jednym z wielu narzędzi pracy nad zmianą. Można powiedzieć, że kontrakt to współpraca między uczniem, nauczycielem i rodzicem.

Kontrakt nie jest za karę, jest to sposób wsparcia ucznia w nauce właściwego zachowania i o tym warto pamiętać.