Pomysł na ten tekst podsunęło mi ostatnie spotkanie z dawno niewidzianą znajomą. Rozmowa, a w zasadzie jej monolog mocno mnie zmęczył. Dlaczego? Niestety, zamiast wymiany myśli, usłyszałam głównie hymny pochwalne na cześć własnej osoby, wygłaszanej przez ową znajomą. I przyszedł mi do głowy świetnie wszystkim znany wiersz pt. Samochwała. A dalej już poszły rozważania: jak to jest z tym chwaleniem, mówienie dobrze o sobie? Jak tego uczyć, czy w ogóle to potrzebna umiejętność? Czy dobrze jest mówić o sobie dobrze? Czy należy podkreślać swoje umiejętności, zasługi, osiągnięcia?
Wspomniany wiersz Jana Brzechwy od lat towarzyszy najmłodszym uczniom podczas zajęć w przedszkolach i szkołach podstawowych. Jego bohaterka – dziewczynka, która wciąż przechwala się swoimi umiejętnościami, urodą i osiągnięciami – od razu wzbudza emocje. Dzieci szybko dostrzegają, że jej zachowanie bywa męczące dla otoczenia, a ciągłe powtarzanie „ja mam, ja wiem, ja potrafię” prowadzi do tego, że inni przestają słuchać, a nawet zaczynają unikać bohaterki. Wiersz ten, choć napisany w lekkiej, humorystycznej formie, porusza bardzo aktualny temat – jak mówić o sobie dobrze, nie popadając w samochwalstwo.
Myślę, że dla nauczycieli to świetny punkt wyjścia do rozmów z uczniami o samoocenie, poczuciu własnej wartości oraz o tym, w jaki sposób komunikować swoje mocne strony. Współczesna szkoła ma ogromny wpływ na kształtowanie tożsamości młodych ludzi. Z jednej strony chcemy wychowywać dzieci i młodzież skromne, empatyczne, gotowe do współpracy, z drugiej – musimy wspierać je w budowaniu pewności siebie i umiejętności przedstawiania swoich osiągnięć.
Brzechwowa Samochwała staje się więc symbolem pewnej skrajności. Jej sposób mówienia o sobie nie uwzględnia uczuć i potrzeb innych. Bohaterka koncentruje się wyłącznie na sobie, a jej słowa nie mają formy dialogu, lecz monologu. W efekcie zamiast budować relacje, niszczy je. To sytuacja, która często powtarza się także w szkolnej rzeczywistości – niektórzy uczniowie mają tendencję do przechwalania się, inni z kolei milczą, nawet jeśli mają powody do dumy. Rolą nauczyciela jest pomoc w znalezieniu złotego środka, czyli nauka mówienia dobrze o sobie w sposób konstruktywny.
Mówienie o sobie w pozytywny sposób jest niezwykle ważne. To element zdrowej samooceny i fundament budowania własnej tożsamości. Jeśli uczeń potrafi nazwać swoje mocne strony, osiągnięcia czy umiejętności, łatwiej radzi sobie z wyzwaniami i porażkami. W dorosłym życiu ta umiejętność okazuje się niezbędna – choćby podczas rozmowy kwalifikacyjnej, prezentacji projektu czy sytuacji, gdy trzeba bronić swojego zdania. Niestety, w polskiej kulturze wciąż silnie obecne jest przekonanie, że chwalenie siebie to przejaw pychy, a lepiej „siedzieć cicho”. W rezultacie wielu młodych ludzi ma trudności z wyrażaniem dumy z własnych osiągnięć, bo obawiają się, że zostaną uznani za zarozumiałych.
Tu właśnie kryje się ogromna rola nauczycieli. Korzystając z wiersza Brzechwy, można wprowadzić temat w sposób bezpieczny i zrozumiały. Podczas rozmowy z uczniami warto wspólnie zastanowić się, dlaczego Samochwała zachowywała się tak, a nie inaczej. Czy czuła potrzebę bycia zauważoną? Czy może brakowało jej poczucia bezpieczeństwa, więc starała się udowodnić swoją wartość? Takie pytania pozwalają dzieciom zrozumieć, że za przechwalaniem się często stoją emocje, a nie tylko chęć dominacji.
Nauczyciel może następnie pokazać alternatywny sposób mówienia o sobie. Zamiast stwierdzeń w stylu „ja jestem najlepszy”, uczeń może nauczyć się mówić „jestem zadowolony z tego, że udało mi się rozwiązać to zadanie, bo włożyłem w to dużo pracy”. Taka forma wypowiedzi jest oparta na faktach i uczuciach, nie rani innych i zachęca do rozmowy. To także rozwija empatię – gdy dzieci słyszą, że ktoś opowiada o swoim wysiłku, łatwiej im docenić jego starania, a nie tylko efekt końcowy.
Ćwiczenie tej umiejętności może odbywać się w naturalnych sytuacjach szkolnych. Po zakończeniu projektu uczniowie mogą opowiedzieć, co im się udało, czego się nauczyli i z czego są szczególnie dumni. Podczas lekcji wychowawczej można wprowadzić krótkie rundki, w których każdy uczeń dzieli się jednym sukcesem z ostatnich dni. Ważne, aby nauczyciel modelował właściwy sposób wypowiedzi i pokazywał, że mówienie o sobie dobrze to nie przechwalanie się, lecz dzielenie się swoim doświadczeniem. Dzięki temu w klasie powstaje kultura wzajemnego doceniania, a nie rywalizacji. Uczniowie uczą się słuchać siebie nawzajem, zadawać pytania i udzielać wspierającej informacji zwrotnej. To także doskonały moment, aby nauczyciel porozmawiał z klasą o różnicy między pewnością siebie a arogancją. Pewność siebie to świadomość swoich mocnych stron i gotowość do działania, arogancja – to stawianie siebie ponad innymi.
Wiersz Brzechwy można wykorzystać również do pracy z młodszymi dziećmi nad emocjami. Poprzez dramę czy zabawy ruchowe dzieci mogą wcielić się w różne role – Samochwały, jej kolegów czy obserwatorów – i zobaczyć, jakie uczucia wywołuje w nich zachowanie bohaterki. Takie doświadczenie uczy empatii i pokazuje, że słowa mają moc budowania lub niszczenia relacji.
Mówienie dobrze o sobie to także ważna umiejętność dla nauczycieli. Pedagodzy często skupiają się na wspieraniu uczniów, zapominając o własnych potrzebach. Tymczasem nauczyciel, który potrafi opowiadać o swoich sukcesach zawodowych i czuje dumę z pracy, staje się wzorem dla dzieci i młodzieży. Pokazuje im, że warto doceniać własne starania, nawet jeśli droga do celu była trudna.
Tak więc „Samochwała w kącie stała” to nie tylko zabawny wierszyk, lecz również materiał do głębokiej refleksji nad tym, jak wychowujemy młodych ludzi. Zadaniem szkoły jest nauczyć dzieci i młodzież równowagi – tak, by potrafiły mówić o sobie z dumą, ale i z szacunkiem dla innych. Dzięki temu będą mogły budować zdrowe relacje, rozwijać swoje talenty i odnajdywać się w dorosłym życiu, w którym umiejętność mówienia dobrze o sobie jest nie tylko przydatna, ale wręcz niezbędna.
