Koniec roku szkolnego zbliża się szybkimi krokami a wraz z nim mnóstwo spraw, zadań, działań, które należy podsumować, zewaluować, ocenić. Szczególnie to ostatnie – w kontekście ocen rocznych lub semestralnych (w szkołach dla dorosłych) uzyskiwanych przez uczniów stanowi duże wyzwanie. Ocenianie to nie jest działanie incydentalne – to proces oparty na zapisach prawa, ale zawierający także  w sobie pierwiastek psychologiczny, moralny i  etyczny.

W dzisiejszym tekście skupmy się na jednym z elementów prawa, który odnosi się do ustalenia ocen przewidywalnych. Co to znaczy? Otóż ustawodawca obliguje nauczycieli do tego, aby w określonym czasie poinformowali uczniów oraz ich rodziców o przewidywanej ocenie rocznej. Zacznijmy od początku – od początku roku szkolnego, kiedy to każdy nauczyciel prowadzący zajęcia edukacyjne ma obowiązek poinformować uczniów i ich rodziców o trzech elementach. Są to:

1) wymagania edukacyjne niezbędne do otrzymania przez ucznia poszczególnych śródrocznych i rocznych, a w szkole policealnej – semestralnych, ocen klasyfikacyjnych
z zajęć edukacyjnych,

2)  sposoby sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów;

3)  warunki i tryb otrzymania wyższej niż przewidywana rocznej, a w szkole policealnej – semestralnej, oceny klasyfikacyjnej z zajęć edukacyjnych.

Owe wymagania edukacyjne to oczekiwane przez nauczyciela osiągnięcia ucznia, niezbędne do uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych, sformułowane w oparciu o realizowany przez nauczyciela program nauczania, który zawiera wszystkie treści podstawy programowej przewidzianej do realizacji w konkretnym odcinku czasowym.

Tyle mówi zapis ogólny, zawarty w Ustawie o Systemie Oświaty, natomiast szczegółowe uregulowania, dotyczące ocen przewidywanych /art. 44g ustawy/ muszą znaleźć się w statucie każdej szkoły, jako element wewnątrzszkolnego oceniania.

Jakie to mogą być warunki? Np. to, iż uczeń chcący uzyskać wyższą niż przewiduje nauczyciel ocenę powinien „zaliczyć” wszystkie klasówki/ sprawdziany/ testy (nie definiujemy tu tych pojęć i ich formy) na określoną ocenę lub zaprezentować w określony sposób (pisemny, ustny, praktyczny) wiedzę i umiejętności przewidziane programem nauczania albo też „poprawić” oceny ze wskazanych zagadnień, działów, modułów. To decyzja nauczyciela, sformułowana zgodnie ze specyfiką przedmiotu, określonymi wymaganiami na poszczególne oceny i przekazana na początku roku szkolnego.

Natomiast  tryb określa kiedy, w jakim terminie i zgodnie z jaką procedurą, nastąpi owo przystąpienie do uzyskania wyższej niż przewidywana oceny. Może tu się znaleźć informacja o tym, że uczeń zgłasza się osobiście do konkretnego nauczyciela, informuje o tym fakcie wychowawcę czy tez rodzic przedstawia swoją prośbę w tym zakresie pisemnie. Nauczyciel
i dyrektor sprawdza warunki konieczne do podwyższenia oceny. Jeżeli uczeń je spełnia nauczyciel przygotowuje zadanie dodatkowe typu: test całoroczny, ustne odpytanie ucznia
z wyznaczonego materiału, wykonanie przez ucznia dodatkowej pracy czy mini projektu na zadany temat, przygotowanie prezentacji czy wykonanie innych przemyślanych zadań. Celem  
 wykonania przez ucznia dodatkowej pracy jest nauczenie się przez niego czegoś nowego.

Wszystko to uregulowane jest zapisem statutowym.

Warto jeszcze podkreślić, iż zapisy statusowe typu, iż ocena roczna może być wyższa od oceny półrocznej tylko o jeden stopień czy sytuacja taka, w której ocena półroczna była oceną niedostateczną, to uczeń nie może otrzymać rocznej np. oceny bardzo dobrej. Tego typu zapisy są błędnie, gdyż nie uwzględniają ustawowej definicji ustalania oceny. Nie jest to żadna średnia arytmetyczna – nauczyciel ma rozpoznać poziom i postępy w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego lub efektów kształcenia i kryteriów weryfikacji w podstawie programowej kształcenia w zawodzie szkolnictwa branżowego oraz wymagań edukacyjnych wynikających z realizowanych w szkole programów nauczania lub w przypadku zajęć, do której nie ma treści podstawy programowej – w stosunku do wymagań edukacyjnych określony w realizowanym programie.

Przeanalizujmy sytuacje hipotetyczne, ale wcale nie rzadkie: uczeń otrzymywał bardzo słabe oceny przez większość roku szkolnego, dużo opuszczał – przyczyny mogły być różne –  od problemów emocjonalnych, zdrowotnych, poprzez sytuację rodzinną czy społeczną, po brak motywacji, zainteresowania lub nawet lenistwo i lekceważenie obowiązków. Nauczyciel przewiduję niską ocenę w ustalonym terminie. Uczeń jednak, używając kolokwialnego określenia „zebrał się w sobie” i przygotował bardzo dobrze do tego czego nauczyciel oczekiwał, co określił jako warunek otrzymania wyższej niż owa przewidziana ocena. I co? Należy rozpoznać poziom i ocenić postęp, jakiego uczeń dokonał – nawet na ocenę dobrą czy bardzo dobrą.

I tu już słyszę głosy – ale nie pracował systematycznie, to uczy lenistwa, jest niesprawiedliwe wobec innych uczniów, którzy równomiernie pracowali cały rok. Tak nie można!

Inna sytuacja – nauczyciel ustalił przewidywaną ocenę roczną dobrą, a uczeń pragnie osiągnąć bardzo dobrą rodzic/uczeń zgłasza się do nauczyciela lub dyrektora, aby ocenę podwyższyć– ma prawo, zatem nauczyciel dokonuje rozpoznania (w ustalony sposób) i wychodzi na jawa sytuacja, iż uczeń nie potrafi wykazać się wiedzą na tęż proponowaną dobrą – nawet wprost przeciwnie, niektóre wymagania opanował na najniższą pozytywną ocenę. Czy może w tej sytuacji nauczyciel ustalić ostatecznie niższą niż przewidywana? Niestety nie – ustawodawca mówi jedynie o ustaleniu wyższej niż przewidywana, zatem nie może nastąpić jej obniżenie, w wyniku sprawdzenia poziomu wiedzy i umiejętności ucznia.

I tu dochodzimy do funkcji oraz aspektów a wręcz psychologiczno-moralnych dylematów oceniania. 

Ocena ucznia z każdego przedmiotu powinna spełniać trzy funkcje:

– dydaktyczną (informacyjną, sterującą) – ocena ma być miernikiem wyników pracy ucznia, określać, na jakim poziomie występuje wiedza, umiejętności i postawy ucznia, jakie są w nich luki, co należy uzupełnić w przyszłości.

– wychowawczą (motywującą, aktywizującą) – poprzez ocenianie nauczyciel wpływa na sferę emocjonalną, wychowuje poprzez kształtowanie właściwych i pożądanych postaw i nastawień, rozwija zainteresowania nauką, pobudza wolę do samodzielnej pracy i brania odpowiedzialności za swój proces edukacyjny.

– społeczną – wskazuje miejsce ucznia w grupie społecznej (np. klasie). Ocena daje informację o tym, jaką pozycję w kategorii ucznia dobrego osiąga konkretne dziecko, jaka jest obecna sytuacja i jakie mogą być prognozy (przewidywania) na przyszłość.

I jeszcze jedna wątpliwość  – czy ocena przewidywana może się różnić od oceny ostatecznie ustalonej przez nauczyciela. Oczywiście że tak! Jeżeli uczeń lub rodzic zgłosi chęć podwyższenia oceny przewidywanej i po sprawdzeniu warunków dopuszczenia i wykonaniu dodatkowej pracy otrzyma ocenę wyższą, taka ocenę dostanie.

Wszelkie kwestie oceniania muszą być jasno komunikowane naszym uczniom i ich rodzicom; o procesie oceniania należy rozmawiać – jako, że jest to całoroczny proces, za który uczniowie powinni być również odpowiedzialni. Tym bardziej, że ocenianie to nie tylko ustalenie konkretnego stopnia- to informacja wyrażona o uczniu w bardzo zróżnicowanej formie, a ten ostateczny stopień jest sumą wszelkich działań nauczyciela i ucznia.

Warto jeszcze wspomnieć, iż ocenianie jako proces psychologiczny – często nieakceptowalny przez rówieśników, i/ lub niektórych rodziców, jest bardzo złożony i trudny, gdy dodatkowo w grę wchodzi obowiązek dostosowania wymagań edukacyjnych do różnorodnych potrzeb i możliwości uczniów, szczególnie z dysfunkcjami, niepełnosprawnościami.

Na koniec naszego tekstu należy wspomnieć o jednej (często mylonej z opisaną sytuacją) sprawie:

Uczeń lub jego rodzice mogą zastrzeżenia do dyrektora szkoły, jeżeli uznają, że roczna ocena klasyfikacyjna z zajęć edukacyjnych lub roczna ocena klasyfikacyjna zachowania zostały ustalone niezgodnie z przepisami dotyczącymi trybu ustalania tych ocen. Zgłoszenie zastrzeżeń dotyczy sytuacji, gdy ocena jest już uchwalona uchwałą rady pedagogicznej – czyli stała się oceną ostateczną – nie zaś przewidywaną. Ale zastrzeżenia mogą dotyczyć jedynie tego, iż nauczyciel ustalił tę ocenę niezgodnie z trybem czyli np.,  nie poinformował o przewidywanej w odpowiednim statutowym terminie, nie zasięgnął niezbędnych opinii ( np. samego ucznia, nie oceniał zgodnie z podanymi wymaganiami edukacyjnymi).  Termin zgłoszenia rozpoczyna  się od dnia ustalenia rocznej oceny klasyfikacyjnej, nie później jednak niż w terminie 2 dni roboczych od dnia zakończenia rocznych zajęć dydaktyczno-wychowawczych. Tu już mamy interwencje samego dyrektora, który podejmuje przewidziane prawne kroki – przeprowadza komisyjny sprawdzian wiadomości i umiejętności ucznia z danych zajęć edukacyjnych.

Życzymy naszym Czytelnikom, aby trudnych sytuacji z ustalaniem ocen końcowych i roczny lub semestralnych było jak najmniej – i wszystkim wzajemnego szacunku i zaufania do siebie wzajemnie.