Już za kilka dni (19 listopada) Instytut Badań Edukacyjnych organizuje szkolenie wprowadzające w tematykę projektowania uniwersalnego w edukacji. Nie jest to zupełnie nowe podejście, niemniej jednak ciągle mało obecne praktyce szkolnej. Toteż przypominamy naszym Czytelnikom podstawowe informacje na ten temat, zachęcając do głębszej analizy i refleksji nad swoją codzienną praca z uczniami.

Uniwersalne Projektowanie Uczenia się (UDL — Universal Design for Learning) to ramy pedagogiczne, których celem jest zaprojektowanie zajęć tak, by od początku były dostępne i efektywne dla maksymalnie szerokiego spektrum uczniów — niezależnie od ich stylów uczenia się, potrzeb czy niepełnosprawności. UDL nie traktuje dostępności jako „dodatku” ani reakcji na trudności pojedynczych uczniów, lecz jako standard planowania lekcji.

Przypomnijmy trzy filary UDL:

1. Wielość sposobów angażowania. Ten filar UDL dotyczy motywacji, ciekawości i poczucia sensu uczenia się. Nie chodzi o „uatrakcyjnianie” lekcji, ale o tworzenie takich sytuacji, w których każdy uczeń może znaleźć punkt zaczepienia dla własnej koncentracji.

Jak to działa w praktyce?

• Wybór zadań. Nauczyciel proponuje dwa lub trzy warianty aktywności, z których każdy prowadzi do tego samego celu. Uczeń może wybrać, czy chce pracować praktycznie, kreatywnie, czy analitycznie.
• Różne poziomy wyzwania. Zadania o zróżnicowanej trudności dają uczniom możliwość pracy na poziomie „optymalnej strefy napięcia”.
• Odwołania do życia i doświadczeń uczniów. Na przykład w lekcji biologii można użyć przykładów dotyczących sportu, jedzenia, snu czy popularnych zjawisk ze świata mediów.
• Ustalanie celów wspólnie z uczniami. Krótka rozmowa lub karta „Czego chcę się dziś nauczyć?” zwiększa autonomię.

Ludzie różnią się pod względem motywacji, tempa, reakcji emocjonalnych oraz stopnia pewności siebie. To wszystko wpływa na zaangażowanie. UDL zakłada, że lekcja powinna mieć kilka „dróg wejścia”, inaczej uczniowie bardziej wrażliwi, nieśmiali, przeciążeni albo nadpobudliwi nie znajdą w niej bezpiecznego miejsca. Dzięki temu wzrasta koncentracja uczniów (bo mają wpływ na proces), zmniejsza się liczba zachowań trudnych wynikających z frustracji oraz pojawia się większa wytrwałość w zadaniach, szczególnie u uczniów o niższej motywacji wewnętrznej.

2. Wielość sposobów przedstawiania treści.
Filar ten dotyczy form, w jakich podajesz materiał. Nie wszyscy uczniowie przetwarzają informacje w ten sam sposób. Jedni wolą słuchać, inni widzieć, jeszcze inni dotykać, rysować lub manipulować.

Jak to działa w praktyce?

• Przedstawienie tej samej treści w różnych formach: krótki tekst, grafika, przykład ustny, wykres, nagranie audio, prosty filmik, model 3D, ćwiczenie praktyczne.
• Wzmacniające narzędzia wizualne: mapy myśli, kolorowe podkreślenia, strzałki, symbole.
• Wsparcie językowe: słowniczki pojęć, proste streszczenia, piktogramy do kluczowych pojęć.
• Materiały elektroniczne: umożliwiają powiększanie tekstu, regulację kontrastu, odczyt syntezatorem mowy.

Badania neuroedukacyjne pokazują, że mózg nie ma jednego „kanału” uczenia się. Różni uczniowie mogą mieć bariery sensoryczne, językowe lub poznawcze, które w danym momencie ograniczają możliwość zrozumienia materiału. Wielość reprezentacji zmniejsza te bariery i daje drugą, trzecią czy czwartą szansę na uchwycenie znaczenia. Dzięki temu nastepuje zwiększenie dostępności materiału dla uczniów z trudnościami językowymi, dysleksją, nadwrażliwością sensoryczną lub niepełnosprawnością, lepsze zrozumienie złożonych treści przez całą klasę,

3. Wielość sposobów wyrażania się i działania.
Ten filar dotyczy tego, w jaki sposób uczniowie pokazują, że rozumieją materiał. UDL zakłada, że ocena nie musi być jedna i identyczna dla wszystkich, jeśli cel lekcji pozostaje ten sam.

Jak to działa w praktyce?

• Wybór formy pracy końcowej: uczeń może napisać tekst, stworzyć plakat, nagrać film, przygotować mini-prezentację lub model.
• Wsparcie narzędziowe: szablony wypowiedzi, przykłady dobrej pracy, instrukcje krok po kroku.
• Różne tempo pracy: pozwolenie na wydłużenie czasu lub podział zadania na etapy.
• Aktywności praktyczne: doświadczenia, symulacje, rozwiązywanie problemów, odgrywanie ról.

Dlaczego uczeń, który świetnie rozumie temat, ma otrzymać niższą ocenę tylko dlatego, że pisanie dłuższych tekstów przychodzi mu trudniej? UDL rozdziela „co oceniasz” od „jak to uczeń pokazuje”. Dzięki temu nauczyciel mierzy faktyczną wiedzę, a nie umiejętność funkcjonowania w jednej formie zadania. Dzięki temu obniżamy poziom napięcia i stresu a ocena staje się bardziej rzetelna i sprawiedliwa.

Jak to przełożyć na konkretną lekcję? Prześledźmy działania krok po kroku:

1. Zdefiniuj cele edukacyjne elastycznie
   Sformułuj cele w sposób jasny, ale otwarty na różne drogi ich osiągnięcia (np. „uczeń potrafi wyjaśnić/udowodnić/zasugerować”). Pozwoli to na różne formy sprawdzania efektów.
2. Przewiduj trudności jeszcze na etapie planu
   Zastanów się, które elementy materiału mogą być trudne (językowe, perceptualne, motywacyjne) i zaplanuj alternatywne materiały i pomoce (słowniczek, schematy, krótkie filmy). To podejście minimalizuje potrzebę późniejszych indywidualnych „usprawnień”.
3. Wybierz zróżnicowane metody i narzędzia
   Mieszaj wykład z multimediami, zadaniami praktycznymi, dyskusją i pracą w parach. Daj uczniom wybór: napisanie krótkiego tekstu, nagranie wideo, stworzenie plakatu — wszystkie warianty realizują ten sam cel.
4. Dostosuj materiały (format i język)
   Udostępnij teksty w wersji elektronicznej (możliwość powiększenia, odczytu syntezatorem), skróty kluczowych informacji, grafiki uzupełniające, napisy do filmów. Takie uniwersalne rozwiązania służą zarówno uczniom ze specjalnymi potrzebami, jak i całej klasie.
5. Zapewnij wsparcie procesowe i narzędzia samoregulacji
   Ucz uczniów planowania pracy, korzystania z checklist, samodzielnego oceniania i refleksji nad postępem. Narzędzia metapoznawcze zwiększają niezależność i motywację.
6. Ocenianie — różne drogi, jasne kryteria.
7. Określ kryteria sukcesu i pokaż przykłady. Zamiast jednej formy sprawdzania, zaproponuj kilka, pozwalając uczniowi wybrać sposób wykazania efektów. To ogranicza stres i lepiej ujawnia rzeczywiste kompetencje.

UDL jest jak projektowanie budynku z podjazdem już na etapie planu, a nie dopiero po tym, jak ktoś nie może wejść po schodach. W edukacji oznacza to, że zamiast tworzyć wiele pojedynczych dostosowań, tworzymy jedną lekcję, która od początku jest elastyczna. Dzięki temu mniej energii idzie na „gaszenie pożarów”, a więcej na naukę. UDL to praktyczne podejście, które przesuwa fokus z „dostosowywania dla jednego” na „projektowanie dla wielu”. Realizacja zasad UDL nie wymaga rewolucji — wystarczy konsekwentne planowanie lekcji z myślą o różnorodności.