Agresja i przemoc, podobnie jak inne zachowania problemowe młodzieży, jest uwarunkowana wieloma czynnikami ryzyka i czynnikami chroniącymi: indywidualnymi, rodzinnymi oraz środowiskowymi. Czynniki te wyjaśniają, dlaczego taki problem występuje    i dlaczego niektóre jednostki lub grupy angażują się w zachowania „przemocowe” albo stają się ofiarami przemocy.

Przemoc rówieśnicza jest uznawana za najpoważniejszy czynnik ryzyka związany ze szkołą, gdyż generuje bardzo poważne problemy. Skutki nie zawsze są widoczne – o czym niestety nie raz, w dość drastyczny sposób, my nauczyciele mogliśmy się przekonać: uczniowie podejmują próby samobójcze wskutek „niewidocznych” prześladowań czy doznają zaburzeń zdrowia psychicznego – lękowych, depresyjnych, pozornie bez przyczyny.

Niezależnie od typu agresji jej sprawca czyli agresor rani innych i wywołuje u rówieśników wiele negatywnych emocji, w tym również chęć odwetu. W porę nie zauważone, nie powstrzymane zachowania agresywne w wielu przypadkach prowadzą do działań przestępczych. Ofiarami przemocy stają się nie tylko uczniowie, ale także nauczyciele i pozostali pracownicy.

W przypadku małych dzieci przemoc szkolną nazywamy dokuczaniem lub dręczeniem, a starszych – znęcaniem się. Chłopcy częściej stosują przemoc jawną i dlatego wydaje się, że dziewczynki rzadziej używają przemocy – wychowawcy jej często nie zauważają. Badania m.in. prof. Jacka Pyżalskiego czy Dana Olweusa wskazują, że dziewczęta stosują bardziej wyrafinowane, ale równie groźne formy przemocy.

Istnieją dwa wzajemnie przeciwdziałające czynniki związane z występowaniem agresji. Są to czynniki ryzyka, które  zwiększają prawdopodobieństwo jej pojawiania się oraz czynniki chroniące, osłabiające działanie czynników ryzyka i zmniejszające prawdopodobieństwo pojawienia się podobnych zachowań.

Z punktu widzenia szkoły i nauczycieli znajomość tych czynników ułatwia planowanie działań profilaktycznych.

Za czynniki chroniące przed włączaniem się w zachowania agresywne i ich ekspresję uznaje się wiele elementów, m.in.

• płeć żeńska,
• dobre zdrowie fizyczne i psychiczne z zachowaniem równowagi psychofizycznej prawidłowy system wartości, pozytywne normy i przekonania, które dziecko przyswaja jako własne; warto podkreślić iż dezaprobata dla agresji i przemocy jest uznawana za najważniejszy z czynników chroniących,
• wysoka samoocena,
• możliwość odnoszenia sukcesów w szkole,
• umiejętności psychologiczne i społeczne, zwłaszcza z zakresu kontroli emocji,
• silna więź z rodzicami, nadzór rodzicielski i wsparcie,
• wysokie kompetencje wychowawcze rodziców,
• pozytywne wzorce ról dostarczane przez znaczących dorosłych, posiadanie mentora,
• pozytywna grupa przyjaciół,
• miejsce zamieszkania w spokojnej dzielnicy z bezpiecznym sąsiedztwem,
• zaangażowanie w życie lokalnej społeczności,
• uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych, możliwość korzystania z rekreacji.

Środowiskowe czynniki chroniące mogą skutecznie neutralizować działanie czynników ryzyka, w tym związanych z rodziną.

Zatem analiza czynników chroniących wskazuje, że wiele z nich jest zależne od szkoły, od postawy nauczycieli, od sposobu realizacji programów – nie tylko profilaktyczno – wychowawczego, ale też dydaktycznych, zapewniających możliwość osiągniecia sukcesu na miarę indywidualnych możliwości.

Psychoedukacja i pomoc psychologiczno-pedagogiczna oraz wsparcie udzielane rodzicom, wzmacniając ich umiejętności wychowawcze to także budowanie czynników chroniących.

Najważniejszym jednak elementem jest postawa nauczyciela, jego system wartości, etos pracy i etyka zawodowa. Oczywiście te górnolotne określenia przekładają się na proste działania w codziennej pracy: poprawna metodycznie i atrakcyjna lekcja z przemyślaną indywidualizacją, mądre udzielanie informacji zwrotnej zamiast stałego oceniania uczniów, motywacja nauczyciela, zaangażowanie, sprawiedliwość, skuteczna i efektywna komunikacja, otwartość na ucznia i jego potrzeby.

Gdyby te –  jak określono powyżej – najważniejsze działania każdego nauczyciela były standardem w polskiej szkole, zapewne wielu problemów z zachowaniami agresywnymi czy przemocowymi naszych uczniów dałoby się uniknąć czy je zminimalizować. Właśnie poprzez budowanie w szkole czynników chroniących, w których nauczyciel odgrywa kluczową rolę.

Niech to ostatnie zdanie stanie się tematem autorefleksji, każdego kto mieni się pedagogiem.